19 cze Czerniak – czym jest, czynniki ryzyka, objawy i leczenie

Czym jest czerniak?

Czerniak jest jednym z nowotworów złośliwych skóry. Dotyczy on zaburzeń pracy i podziałów komórkowych komórek zwanych melanocytami, czyli komórek znajdujących się w epidermie – wierzchniej warstwie naskórka, odpowiedzialnych za nadawanie skórze pigmentu. O czerniaku mówimy, kiedy komórki melanocytów dzielą się bez kontroli i zachowują w nietypowy sposób. Wówczas taki stan powoduje atakowanie komórek samych przez siebie, a zwłaszcza atakowanie zdrowych komórek przez chore. Zwiększona liczba nietypowych komórek tworzy guzek lub narośl na powłoce skórnej. Czerniak jawi się jako narośl na już istniejącym pieprzyku lub jako zupełnie nowy guzek. Zazwyczaj czerniak pojawia się na skórze, ale spotykane są również czerniaki opon mózgowych i czerniaki oka, układu pokarmowego, węzłów chłonnych itp. Czerniak skóry należy do grupy najczęściej występujących nowotworów złośliwych. Jego pojawienie się ma większe prawdopodobieństwo w podeszłym wieku, ale miejsce jest dowolne, np. u mężczyzn obserwuje się zmiany czerniakowe głównie na tułowiu lub szyi. Kobiety zazwyczaj mają z nim do czynienia na łydkach bądź stronach grzbietowych stopy. Najbardziej narażeni na czerniaka są osoby o jasnej karnacji. Jeśli czerniak pojawi się u osoby o ciemnej lub czarnej karnacji wówczas umiejscawia się on pod paznokciami rąk czy nóg lub na spodzie stóp lub dłoni. Postępowanie czerniaka powoduje infekowanie nowotworem pobliskich węzłów chłonnych, skąd naczyniami limfatycznymi rozprzestrzenia się on po organizmie.

Czynniki ryzyka

Jako główne czynniki narażające ludzi na zachorowanie na czerniaka określa się:

• Przypadki zachorowań na czerniaka wśród krewnych,
• Pojawianie się nietypowych znamion i pieprzyków niewiadomego pochodzenia,
• Przebytą już wcześniej chorobę czerniaka,
• Drastyczny spadek odporności,
• Wzrost liczby normalnych pieprzyków na ciele,
• Ekspozycja na promieniowanie UV,
• Jasną karnację skóry i poparzenia słoneczne o charakterze łuszczącym,
• Nadużywanie solariów i sztucznego światła,
• Przebyte w dzieciństwie oparzenia słoneczne.

Pojawienie się tego typu okoliczności nie świadczy o pewności wystąpienia czerniaka. Są to jednak czynniki, które są weryfikowane przy podejrzeniu zachorowania na czerniaka. Z drugiej strony aż u połowy osób, które chorują na czerniaka nie obserwuje się nietypowych znamion ani pozostałych czynników rakotwórczych. Czynnik ryzyka to jednak istotne zagadnienie, które może zwiększać szanse borykania się z chorobą, dlatego osoby posiadające określone czynniki są z reguły bardziej narażone i podatne na poniesienie konsekwencji związanych z czynnikami.

Nietypowe znamiona stają się złośliwe częściej niż typowe pieprzyki. Im większa liczba nietypowych znamion tym większe prawdopodobieństwo zachorowania. Co więcej, czerniak znacznie częściej dopada te osoby, które mają jasną karnację, ponieważ jest to skóra wrażliwa i podatna na oparzenia, które również zwiększają ryzyko choroby. Dlatego nadzwyczaj ważna jest ochrona delikatnej skóry dziecka przed słońcem. Skóra mało napigmentowana bowiem znacznie łatwiej ulega uszkodzeniom w wyniku promieniowania UV. Czerniak występuje rodzinnie, co oznacza, że im bliższy krewny borykał się z tą chorobą, tym większe prawdopodobieństwo zachorowania. 10% pacjentów z czerniakiem posiada w rodzinie krewnego, który również chorował na czerniaka. Czerniak znacznie częściej występuje u osób meiskzających w obszarach dobrze nasłonecznionych przez większą część roku. Powodem jest zwiększony czas ekspozycji oraz zwiększone natężenie promieniowania ultrafioletowego. Ponadto sztuczne źródła UV takie jak lampy w solarium są dodatkowym czynnikiem, który może powodować czerniaka.

Objawy czerniaka

Czerniak to rak skóry, a więc objawów należy doszukiwać się właśnie na niej. Zazwyczaj pierwsze objawy czerniaka to zmiana koloru, wielkości, kształtu lub czucia już istniejącego pieprzyka. Czerniak może jawić się również jako nowo powstały, niepokojący pieprzyk. Do obserwacji ciała pod kątem pieprzyków i narośli może posłużyć system ABCD, gdzie:

• A to asymetria – jeśli kształt jednej strony nie jest zgodny z drugą,
• B to brzegi – jeśli krawędzie nie są równe, ale nieregularne, rozmywają się lub karbują, a zabarwienie nie jest odcięte, a rozlewa się na skórę wokół,
• C to ciemny kolor – czerniak, jak sama nazwa wskazuje charakteryzuje się czarnym zabarwieniem, jednak może być ono nawet niebiesko czarne lub nierównomierne,
• D to duży rozmiar – biorący się znikąd duży pieprzyk lub szybko zwiększający powierzchnie stary pieprzyk może być sygnałem ostrzegawczym, czerniaki są zazwyczaj większe niż średnica 5 mm

Czerniaki mogą się różnić wyglądem w dużym stopniu. Niektóre noszą wszystkie cechy ABCD, a niektóre charakteryzują się tylko niektórymi wymienionymi objawami. Czerniaki we wczesnym stadium charakteryzują się powolnym rozrostem, a czasem też swędzeniem i pieczeniem w okolicy pieprzyka. W późniejszych stadiach struktura czerniaka zmienia się, np. pieprzyk twardnieje lub robi się guzkowaty. Dodatkowo zmieniają się wrażenia czuciowe w porównaniu do pozostałych pieprzyków. Ostatnie stadium raka charakteryzuje się nawet wysiękami lub krwawieniem. Czerniaki nie powodują jednak odczuwalnego bólu.

Diagnostyka i leczenie czerniaka

Diagnostyka

Diagnostyka rozpoczyna się od badania palpacyjnego czyli obserwacji zewnętrznej. Do wnikliwej obserwacji ciała i zmianom służy urządzenie zwane dermatografem. Czerniak może być szybko wyleczony, jeśli jest odpowiednio wcześnie i dobrze zdiagnozowany. Jeśli czerniak nie zostanie zdiagnozowany, wówczas komórki czerniakowe mogą postępować i rozprzestrzeniać się w głąb skóry. Diagnostyka polega też na wycięciu zmiany, którą następnie poddaje się mikroskopowej analizie. Jest to tzw. biopsja. Najlepiej usuwać pieprzyki biopsją wycinającą a nie ścinającą. Odpowiednia diagnoza pozwala zakwalifikować czerniaka do odpowiedniego stadium:

• Stadium 0 – komórki czerniaka znajdują się tylko na nabłonku,
• Stadium 1 – czerniak jest cienki, a nowotwór ma grubośc poniżej 1 mm, epiderma może sprawiać wrażenie podrażnionej i podrapanej,
• Stadium 2 – nowotwór osiąga grubość min 1 mm, dodatkowo pojawia się owrzodzenie albo nowotwór ma więcej niż 2 mm grubośći a owrzodzenie nie jest konieczne
• Stadium 3 – komórki czerniaka zajęły okoliczne tkanki oraz minimum 1 sąsiadujący węzeł chłonny albo komórki zajęły skórę właściwą ale nie węzły chłonne
• Stadium 4 – komórki czerniaka zajęły inne narządy, węzły chłonne lub większe obszary skóry
• Nawroty – nowotwór pomimo wycięcia powrócił i pojawia się w tej samym albo innej lokalizacji

Leczenie czerniaka

Sposób leczenia czerniaka zależy od stadium nowotworu, zakresu choroby a także uwarunkowań indywidualnych takich jak wiek i ogólny stan zdrowia pacjenta. Metody leczenia czerniaka uwzględniają:

• leczenie chirurgiczne,
• chemioterapię,
• immunoterapię czy
• radioterapię.

Leczenie raka wymaga leczenia wspomagającego, czyli środków zwalczających ból i inne objawy nowotworu. Ich zadaniem jest opieka podczas leczenia poprzez łagodzenie przebiegu choroby. Dodatkowo możliwe jest stosowanie środków, które polepsza stan psychiczny związany z chorobą.

Operacja chirurgiczna

Operacja chirurgiczna to najczęstsza metoda usuwania raka polegająca na wycięciu nowotworu i kawałka otaczającej tkanki, a wymiary wycięcia determinowane są przez rozmiar i głębokość wniknięcia czerniaka w skórę. Istnieją dwie drogi wycinania czerniaka: pierwsza zakłada, że całkowite wycięcie raka następuje dzięki biopsji, a druga, że nie wszystkie chore komórki zostały usunięte, a wiec zachodzi konieczność przeprowadzenia kolejnej operacji. W przypadku usuwania sporego obszaru skóry może być potrzebna jej transplantacja.

Jeśli czerniak zajął inne obszary, to wówczas stosujemy:

• Biopsję węzła wartowniczego – wykonuje się ją po wykonaniu biopsji wycinającej ale przed usunięciem resztek czerniaka. Wówczas wprowadza się kontrastową substancję do organizmu w miejscu zmiany chorobowej i obserwuje się wędrówkę komórek czerniaka, a następnie na tej podstawie badania zwanego limfocystygrafią identyfikuje się pierwszy zajęty węzeł chłonny lub ich zespół zwanych węzłem wartowniczym. W takiej sytuacji węzeł ten podlega usunięciu.
• Usunięcie węzłów chłonnych – limfadenektomia, to badanie polegające na usunięciu wszystkich węzłów chłonnych z terenu objętego przez nowotwór.

Operacja nie jest wskazana jeśli nowotwór zajął różne organy. Wówczas stosuje się globalne metody leczenia takie jak radio i chemioterapię.

Chemioterapia

Chemioterapia polega na wykorzystywaniu leków do zabicia komórek nowotworowych. Leki podawane są systematycznie i cyklicznie. Chemioterapia nie wymaga stałego pobytu w szpitalu, ponieważ lek ma postać kremu itp. i podawany jest na skórę, co można wykonać w warunkach domowych. Chemioterapię podaje się doustnie lub zastrzykami a także poprzez izolowaną perfuzję kończyny. Pierwszy sposób wykorzystuje się jako globalną chemioterapię, która rozprzestrzenia się przez krwiobieg. Drugi sposób oszczędza organizm i wykorzystywany jest w przypadku gdy rak zajął jedną z kończyn. Podanie leku polega na wstrzymaniu przepływu krwi w konkretnej kończynie na pewien moment celem dotarcia środka do komórek chorobowych. Co więcej istnieje możliwość podania podgrzanego leku- w warunkach hipertermii i taka metodę stosuje się do przerzutów w skórze i tkance podskórnej.

Leczenie molekularne

Taki rodzaj leczenia stawia na bezpośredni kontakt leku z chorą tkanką. Charakter molekularny polega na działaniu leku na białko związane z wadliwym genem BRAF. Druga strona tego typu leczenia to charakter immunoterapii, przez co lek wpływa na układ immunologiczny. Jest to nowy kierunek w leczeniu raka, który bije na łeb dawne metody stopniowo wprowadzając na rynek Europejski i Polski kolejne leki przeznaczone do leczenia molekularnego, takie jak np.: ipilimumab i niwolumab.

Immunoterapia

Immunoterapia posługuje się systemem immunologicznym pacjenta do walki z nowotworem oraz do złagodzenia skutków ubocznych wywołanymi przez niektóre metody leczenia. Immunoterapia wykorzystuje głównie limfocyty oraz substancje cytokiny. Współczesne technologie umożliwiają produkcję dużych ilości cytokin, które wprowadzone do organizmu są aktywowane przez układ odpornościowy. Immunoterapia może zapobiegać nawrotom choroby albo przedłużać życie pacjentom z przerzutami. Celem immunoterapii jest aktywowanie układu odpornościowego do silniejszej walki z chorobą, dzięki czemu następuje regresja nawet daleko idących zmian przerzutowych. Stosowanie immunoterapii aż u 35% osób wydłuża życie nawet o 5 lat, a u 70% przeżycie w pierwszym roku.

Radioterapia

Radioterapia posługuje się promieniowaniem cząstkami światła o bardzo wysokiej energii, która zabija komórki nowotworowe. Pacjent poddawany jest leczeniu trwającemu nawet kilka tygodni. Radioterapia ma zastosowanie ogólnoustrojowe i służy do kontroli przerzutów czerniaka do innych organów, np. kości, mózgu czy wątroby. Efekt radioterapii to wycofanie choroby albo łagodzenie jej objawów, co zależy głównie od stadium raka, jego rozsiania i rozmiaru. Radioterapia może powodować zmęczenie oraz zaczerwienienia skóry. Są to jednak nietrwałe efekty uboczne, podlegające kontroli lekarskiej.